مدیریت کتابخانه‌های دانشگاهی، در چشم انداز ِدر حال تحول عصر دیجیتال

 دکتر جعفر مهراد استاد پیشکسوت دانشگاه شیراز در یک گفتگوی اختصاصی با خبرنگار لیزنا درباره مدیریت تخصصی و عوارض مدیریت غیرتخصصی در کتابخانه های دانشگاهی اظهار داشت: در چشم انداز همیشه در حال تحول کتابخانه های دانشگاهی، مدیریت موثر در این کتابخانه ها برای پرورش محیط نوآوری و تلاش برای تامین نیاز های اطلاعاتی گوناگون دانشجویان، اعضای هیات علمی و پژوهشگران بسیار مهم است. مدیران کتابخانه های دانشگاهی نقش مهمی در هدایت این موسسات به سمت موفقیت دارند. برای برتری در این زمینه پویا، داشتن ترکیبی از ویژگی ها مانند کیفیت رهبری، زمینه آموزشی و تخصص برای مدیران کتابخانه های دانشگاهی ضروری است.

 وی ادامه داد: رهبری سنگ بنای مدیریت کتابخانه های دانشگاهی است. در این کتابخانه ها، مدیران الهام بخش هستند و تیم های خود را برای دستیابی به اهداف سازمانی توانمند می کنند. رهبری موثر در کتابخانه های دانشگاهی دارای ویژگی های خاص خود است. هر یک از این ویژگی ها خود به بحث مفصل نیاز دارد که من در اینجا تنها مورد اول را که «تصویر سازی ذهنی» از کتابخانه های دانشگاهی است باز خواهم کرد تا افراد غیر متخصص که در رأس کتابخانه های دانشگاهی قرار می گیرند متوجه باشند که چه مسولیت خطیری را پذیرفته و این مسولیت چقدر سنگین است. سپس،  بقیه ویژگی ها را به اختصار بیان خواهم کرد.

 موسس و رییس سابق کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه شیراز گفت: مدیرانی که متخصص هستند، اینها برای آینده کتابخانه های خود چشم انداز بزرگ روشنی دارند که آن را با اهداف و ماموریت استراتژیک دانشگاه هماهنگ می کنند و برای رسیدن به این مهم، گام هایی را بر می دارند که نیاز توسعه مدیریت کتابخانه های دانشگاهی امروز است.

 دکتر مهراد بیان کرد: در اینجا چند مثال می زنم. نخستین گام، تاسیس «مرکز پژوهش های دیجیتال» است. ایجاد مراکزی از این نوع در سازمان کتابخانه های دانشگاهی، مستلزم ارایه منابع و خبرگی در حوزه هایی مانند تجسم داده‌ها، علوم انسانی دیجیتال و ارتباطات علمی است. گام دوم، مربوط به «ابتکارات دسترسی آزاد» است، یعنی پیاده سازی مدل های انتشار دسترسی آزاد برای افزایش دسترسی به تحقیقات علمی. نمونه آشکار آن، مسایلی مانند «بیانیه بارسلونا برای اطلاعات پژوهش های باز» است که خبر آن در اول اردیبهشت ماه ١۴٠٣ در خبرگزاری لیزنا منتشر شده است. گام مهم بعدی، دایر کردن «آزمایشگاه های واقعیت مجازی» است. معرفی آزمایشگاه های واقعیت مجازی در کتابخانه برای حمایت از تجربیات یادگیری همه جانبه و تحقیق در رشته های مختلف بسیار مهم است. همینطور، ایجاد «فضا های سازنده». ایجاد فضا های سازنده مجهز به ابزارها و تجهیزات برای دانشجویان و استادان به منظور شرکت در یادگیری عملی، نمونه سازی و پروژه های خلاقانه در متن برنامه‌های راهبردی سازمان کتابخانه های دانشگاهی قرار دارد.

وی افزود: در گام دیگر، توجه به «کتابداری جاسازی شده» حایز اهمیت است، یعنی اتخاذ مدلهای کتابداری جاسازی شده که کتابداران با استادان و دانشجویان در دوره های خاص یا پروژه های تحقیقاتی برای ارایه پشتیبانی و منابع شخصی سازی شده همکاری می کنند. گام مهم دیگری که از عناصر ضروری برنامه های بزرگ و روشن کتابخانه دانشگاهی است، «خدمات مدیریت داده» است. ارایه خدمات و منابع برای کمک به محققان در مدیریت، به اشتراک گذاری و حفظ داده های خود در طول چرخه عمر پژوهش از مولفه های لازم در برنامه چشم انداز کتابخانه های دانشگاهی قرار دارد. همچنین، همکاری با «شرکت های فناوری» برای دسترسی به ابزار ها و منابع پیشرفته مانند هوش مصنوعی و پلاتفرم های گوناگون یادگیری ماشین برای تحقیق و نوآوری اهمیت فراوان دارد. گام ضروری دیگر «ابتکارات جهانی» را می توانم نام برد که از مقوله های دیپلماسی علمی است، یعنی توسعه برنامه ها و مشارکت برای حمایت از همکاری های بین المللی، برنامه تبادل و ابتکارات تحقیقات جهانی. علاوه براین ها، اجرای «برنامه های جامع سواد اطلاعاتی» برای تجهیز دانشجویان به مهارت های مورد نیاز برای یافتن، ارزیابی و استفاده موثر از اطلاعات در عصر دیجیتال ضروری می‌باشد. و بالاخره، «طراحی کاربر محور» گام مهمی است که به اتخاذ اصول کاربر محور برای ارزیابی مداوم و بهبود خدمات کتابخانه، فضاها و منابع براساس نیاز ها و ترجیحات در حال تحول جامعه دانشگاهی تاکید دارد.

 دکتر مهراد در دنباله بحث خود پیرامون ویژگی های مدیریت های متخصص در کتابخانه های دانشگاهی افزود: بعداز توانایی تصویر سازی ذهنی، «مهارت های ارتباطی» از خصیصه هایی است که مدیران متخصص کتابخانه های دانشگاهی به طور موثر از آن طریق با ذینفعان مختلف ارتباط برقرار می کنند و فرهنگ شفافیت، همکاری و اعتماد را تقویت می کنند. ویژگی مهم دیگر بحث «سازگاری» است. مدیران متخصص، نوآوری را ترویج می دهند و با پیشرفت های تکنولوژیکی، نیازهای کاربران و با چشم انداز های در حال تغییر علم و فناوری سازگار می شوند. بعلاوه، برای مدیران متخصص کتابخانه های دانشگاهی «الزامات خاص آموزشی» وجود دارد یعنی برخورداری از یک پایه آموزش جامع . در حالیکه الزامات خاص آموزشی ممکن است متفاوت باشد، اکثر پست ها در این کتابخانه ها نیاز به مدرک کارشناسی ارشد و در سطوح بالاتر به مدرک دکتری در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی دارند. علاوه بر این، امروز بسیاری از موسسات داشتن دوره های مدیریتی در زمینه هایی مانند رهبری آموزشی و مدیریت  و فناوری اطلاعات را نیز ضروری می دانند.

 استاد پیشکسوت دانشگاه شیراز افزود: علاوه بر رهبری و آموزش که شرح آن گذشت، تخصص در مدیریت کتابخانه های دانشگاهی از طریق تجربه عملی و توسعه حرفه ای الزامی است. زمینه های کلیدی تخصص عبارتند از:

 خبرگی در انتخاب، تهیه و فراهم آوری و مدیریت منابع اطلاعاتی که با برنامه های درسی دانشگاه، علایق تحقیقاتی و نیازهای جامعه هماهنگ است. همچنین، مهارت در ارایه خدمات کاربر محور از جمله کمک های مرجع، آموزش سواد اطلاعاتی و برنامه های توسعه متناسب با جمعیت های مختلف کاربر اهمیت دارد. علاوه براین، صلاحیت در استفاده از تکنولوژی برای افزایش خدمات کتابخانه، بهبود دسترسی به منابع و تسهیل ابتکارات پژوهشی دیجیتال از شرایط لازم شمرده می شود. نیز، مهارت در سیستم های مدیریت کتابخانه، مخازن دیجیتال، ابزارهای فهرستنویسی آنلاین و سایر فناوری های کتابخانه برای بهبود دسترسی به اطلاعات و افزایش تجربیات کاربر اهمیت فراوان دارد.

 وی ادامه داد: وقتی از یک متخصص کتابداری یا کارشناس علم اطلاعات برای مدیزیت یک کتابخانه دانشگاهی دعوت می شود، انتظار می رود که وی به اخلاق و استانداردهای حرفه ای از جمله اصول آزادی فکری، حریم خصوصی و محرمانه بودن پایبند باشد که انتظار درستی است. او این  نکات مهم را در درس های مختلف ارشد و دکتری آموخته است. از این رو، وی قادر است از ارزش های کتابداری حمایت کند، دسترسی به اطلاعات را برای همه کاربران ترویج دهد و به حقوق مالکیت معنوی احترام گذارد.

 چهره ماندگار علمی کشور بیان کرد: حال، تصور کنیم که یک دانشگاه نسبت به مسولیت خود آگاه نیست و به دلایل مختلف از انتصاب کتابداران و متخصصان اطلاعات در امور کتابخانه های دانشگاهی غفلت می کند. بیایید ببینیم چه اتفاق می افتد؟ اگر یک کتابخانه دانشگاهی فاقد الزامات خاص در رهبری، آموزش و تخصص برای مدیریت امور این نوع کتابخانه ها باشد (آنگونه که در بالا شرح دادم)، چندین چالش و عواقب بالقوه ممکن است بوجود آید. اولین چالش جهت گیری نادرست استراتژیک است. یعنی، بدون رهبری قوی و چشم انداز روشن، کتابخانه ممکن است تلاش کند تا خدمات و منابع خود را با نیازهای در حال تحول کاربران و دانشگاه خود هماهنگ کند، اما این اتفاق نمی افتد. این رویکرد، منجر به  ناکارآمدی و از دست رفتن فرصت هایی می شود که برای رشد و نوآوری لازم می باشد.  از طرف دیگر، تخصص ناکافی در هدایت توسعه منابع و مدیریت مجموعه، مانع از توانایی کتابخانه برای تهیه و فراهم آوری و مدیریت مواد مربوط برای کاربران آن می شود. این روند، می تواند کیفیت و جامع بودن مجموعه کتابخانه را کاهش دهد و بر فعالیت های علمی و پژوهشی دانشجویان و استادان تاثیر بگذارد.

مهراد افزود: همچنین، بدون خدمات مناسب کاربر، و ادغام تکنولوژی، کتابخانه  به یقین قادر نخواهد بود انتظارات کاربران خود را برآورده سازد. این رویکرد نیز می تواند منجر به نارضایتی در میان کاربران، کاهش تعامل با منابع کتابخانه، کاهش تجربه کلی و از دست رفتن سرمایه ها شود. چالش چهارم مربوط است به فقدان رهبری و تخصص که  مانع توانایی کتابخانه برای همکاری موثر با سایر بخش های دانشگاه، برنامه‌های دانشگاهی و شرکای خارجی است. مهارت های ارتباطی برای ایجاد روابط، درک نیازهای کاربران و حمایت از منابع و خدمات  کنابخانه بسیار مهم است. در این شرایط، فرصت ها از دست خواهد رفت که به نوبه خود می تواند فرصت هایی را که برای ابتکارات بین رشته‌ای، به اشتراک گذاری منابع و مشارکت جامعه ضروری است، محدود کند، و در نهایت مانع تاثیر و ارتباط کتابخانه در درون سازمان بزرگ دانشگاهی شود. بعد هم، بدون یک محیط حمایتی و حرفه‌ای، کتابخانه در جذب و حفظ متخصصان ماهر مشکل خواهد داشت و این نیروها می کوشند در فرصت های مناسب یکی پس از دیگری محیط حرفه ای خود را ترک کنند. و آخرین چالش که به نظرم اهمیت زیادی هم دارد رکود و کاهش است. با گذشت زمان، اثرات تجمعی مدیریت ناکافی قطعا به رکورد یا کاهش خدمات، منابع و شهرت و اعتبار کتابخانه منجر می شود. وقتی چنین شرایطی در یک کتابخانه دانشگاهی وجود داشته باشد، این شرایط می تواند ارزش کتابخانه را به عنوان یک منبع علمی حیاتی کاهش دهد و توانایی آن را برای حمایت از ماموریت و اهداف دانشگاه تضعیف کند.