«گفتمان چپ» در ایران چگونه شکل گرفت؟

به گزارش لیزنا، کتاب «گفتمان چپ در ایران: دوره قاجار و پهلوی اول» نوشته محمدعلی احمدی توسط انتشارات ققنوس به چاپ رسید. این کتاب حاصل یک پایان‌نامه دانشگاهی است. گفتنی است این انتشارات به تازگی کتاب «کارنامه مصدق و حزب توده» را نیز به چاپ رسانده است.

مولف در مقدمه کتاب آورده است:

«جنبش و گفتمان چپ در ایران ابتدا نه در تقابل با سرمایه‌داری، بلکه در مقابل فئودالیسم و در حمایت از کارگران بخش‌های غیرصنعتی شکل گرفت، زیرا اساسا نه نظام سرمایه‌داری شکل گرفته بود و نه طبقه کارگر صنعتی. جامعه ایران پیش از این و در طی قرن‌ها، جنبش ضد فئودالی را به نمایندگی مزدکیان، خرم‌دینان، شیعیان و... تجربه کرده بود. جنبش جدید که در امتداد گذشته تاریخی خود و با سیمای دیگری ظهور کرده بود، ایدئولوژی خود را وامدار اندیشه مدرن غرب بود. بدین ترتیب بسترهای تاریخی، پیش‌زمینه‌های مورد اقبال قرار گرفتن سوسیالیسم را فراهم گردانید و جنبشی پا به عرصه سیاسی ایران نهاد که در سیر تکاملی خود به استقرار سوسیالیسم می‌اندیشید.  تغییر ماهیت فئودالیته در ایران، در قرن سیزدهم ه.ش، یکی از عوامل موثر در چگونگی طرح گفتمان اولیه چپ بود.

نخستین بارقه‌های اندیشه سوسیالیستی در آثار برخی روشنفکران صدر مشروطه از جمله میرزا آقاخان کرمانی و طالبوف تبریزی نمایان شد، اما این نه به معنای شکل‌گیری یک جریان و نه طرح یک گفتمان بود. صحبت از سوسیالیسم در مکتوبات سیاسی این دوره تنها در حد مترقی دانستن یک اندیشه بود و نه بیشتر. در کنار محدود بودن چنین آثاری در ادبیات سیاسی ایران و مخاطبان آنها در جامعه کم‌سواد ایران، نویسندگان آنها نیز اعتقاد به پیروی مطلق از سوسیالیسم نداشتند، بنابراین قوا به کار نظری گسترده در این زمینه نپرداختند. به‌علاوه خود این روشنفکران نیز شناخت کامل و جامعی از سوسیالیسم نداشتند تا بتواند گفتمانی حول آن شکل دهند.

اندیشه چپ به طور عمده تحت تاثیر مکتب چپ روسیه به ایران نفوذ کرد، بنابراین خط غالب گفتمان چپ ایران تا مدت‌ها متاثر از این مکتب باقی ماند. بسیاری از رهبران و نخبگان فکری این جریان در روسیه و قفقاز جذب اندیشه چپ شدند و طبیعتا تلقی آنها از این ایدئولوژی نیز همانی بود که در این کشور رواج داشت. اندیشه چپ پس از ورود به ایران غالبا در چهارچوب اهداف سازمانی مطرح شد. فعالیت‌های نظری نخبگان این جریان نیز به طور عمده در ابعاد سازمانی و بحث و بررسی در مورد استراتژی و برنامه‌های تشکیلاتی صورت پذیرفت. مهم‌ترین نمایندگان طرح این گفتمان تربیت‌یافتگان مکتب روسی مارکسیسیم بودند و همان مبانی را در ترویج این اندیشه در ایران به کار گرفتند. اما با ممنوعیت تبلیغ و فعالیت سازمان‌های اشتراکی، در حالی که فعالیت‌های سازمانی جنبش چپ در ایران به تعطیلی می‌گرایید، ظهور تقی ارانی فصل جدیدی در نوع گفتمان این جریان گشود. اولین تلاش‌های جدی نظری در زمینه شناخت مستقل و علمی ایدئولوژی مارکسیسم را او آغاز کرد؛ تلاشی که به خط اصلی گفتمان چپ ایران در این دوره تبدیل شد. تلاش‌های او در رویکرد علمی و مستقل به مارکسیسم، تلقی جدیدی از این ایدئولوژی را در گفتمان چپ این دوره سبب گردید که در صدد بود راهی جدای آنچه کمونیسم روسی در آن مقطع (استالینیسم) ترویج می‌کرد بپیماید. جریانی که او در چپ ایران بنیان نهاد، جریانی روشنفکری بود که فعالان موثر آن برخلاف گذشته اغلب از افرادی تشکیل می‌شد که فضای سیاسی اروپای غربی را تجربه کرده بودند.»

«گفتمان چپ در ایران» با قیمت 28 هزار تومان و با تیراژ هزار و 100 نسخه به چاپ رسیده است.