مختصری دربارۀ ویرایش

به عمل اصلاح نوشته‌ها پس از تالیف یا ترجمه، ویرایش/ Editing  می‌گویند. ویراستار/ Editor فردی است که کار اصلاح یا ویرایش آثار ديگران را انجام می‌دهد.

سرویراستار، ویراستار، ویراست‌یار (کمک ویراستار) نشان‌دهندۀ سطوح مختلف ویرایش است. هیئت ویراستاران، گروهی ویراستارند که مجموعه کارهای ویرایشی یک ناشر یا روزنامه، مجله، و مانند آن را انجام می‌دهند. تدوین اصول و راهبردهای ویرایش، انتخاب رسم‌الخط و شیوه‌نامه ویرایش از جمله کارهای این گروه است. برخی از آنها نگارش نویسندگان و ویرایش ویراستاران را کنترل و نظارت می‌کنند. به همین دلیل می‌توان به آنها ویراستار مدیر گفت.

در تمام کارهای ویراستارانه این نکته مهم است که ویراستار با هر نام و در هر سطح کمی و کیفی اغلب با یک اثر/ فکر/ طرحی سرو کار دارد که قرار است آن را تغییر شکلی یا محتوایی دهد و یا مدیر و ناظر این تغییرات باشد، و گاهی هر دو. سرویراستاران معمولا ناظر و مدیر کارهای مرتبط با تولید محتوا و ویرایش آن هستند و در عین حال توان ویرایشی بالایی در حوزۀ تخصص خود دارند. حتا برخی از ویراستاران و سرویراستاران ممکن است در طراحی اولیۀ محتوا و کل فرایند تولید یک اثر توسط نویسنده نیز مداخله کنند. اغلب در کارهای گروهی یک یا چند نفر به عنوان مدیر انتخاب می‌شوند که متناسب با جایگاه‌شان ویراستار یا سرویراستار هستند. لازم به ذکر است واژۀ ادیتور در انگلیسی هم در معنای "مدیر" و هم "ویراستار" برخی از فرایندهای تخصصی نشر استفاده می‌شود.

ویراستاران و به‌ویژه سرویراستاران یا ویراستاران ارشد در نهادهای انتشاراتی اغلب پیش از ایجاد تغییرات ویرایشی دلخواه ابتدا بر فرایند تولید محتوا و کم‌وکیف آن از آغاز تا پایان یا مرحله‌ای خاص از آن مدیریت می‌کنند. به عبارت دیگر، آنها علاوه بر مدیریت فرایند نشر اغلب توان ارزیابی، داوری، و به‌ویژه ویرایش محتوای یک اثر یا محتوایی خاص را نیز دارند. بهترین راهبرد برای تولید محتوا توسط نویسنده/ مترجم/ یا سایر افراد این است که فرایندهای مختلف آن به‌نحوی مدیریت شود که به اثر نهایی تا حد ممکن نزدیک‌تر باشد و با کمترین تغییر منتشر گردد. اغلب، تولید یا ویرایش محتوا بر اساس اهداف، سیاست‌ها، راهبردها، و شیوه‌هایی است که ذهنی یا مکتوب است و شیوه‌نامه نام دارد. شیوه‌نامه‌ها اغلب توسط ویراستاران معتبر تدوین می‌شود و راهنمای مدیریت تولید، نگارش محتوا، نظارت، ارزیابی، ویرایش و نشر آثار است. در واقع، شیوه‌نامه‌ها برنامۀ اقدام مشترک نویسندگان/ مترجمان، ویراستاران، و سایر تولیدکنندگان محتواست. یک شیوه‌نامه بایدها و نبایدهای روابط بین اجزای متن، و نیز رابطۀ متن و سایر چیزها را نیز تا حد ممکن مشخص می‌کنند.

ویراستاران بر اساس کم و کیف درگیری‌شان در کار ویرایش و ویراستاری به انواع و اقسام گوناگون تقسیم می‌شوند. گروهى از ويراستاران، نوشته‏ها و ترجمه‏هاى ديگران را از لحاظ ادبى و نحوی اصلاح مى‏كنند كه به آنها بیشتر ويراستار ادبى مى‏گويند. کار این دسته از ویراستاران عمدتا تغییرات نحوی، نگارشی، املایی، و رسم‌الخطی است و نه معنایی.

ویراستار صوری تنها از جهت مطابقت نوشته با رسم‌الخط پذیرفته شدۀ ناشر یا علائم نقطه‌گذاری و کنترل برخی از جزئیات با نویسنده یا ناشر همکاری کند.

در ترجمه، ویرایش علمی وجود ندارد و نوعی دیگر از ویرایش به نام ویرایش مقابله‌ای اعمال می‌شود که معمولا همراه با ویرایش ادبی است. در این نوع ویرایش، ترجمه با متن اصلی مقابله می‌شود تا تفاوتی اساسی بین متن اصلی و متن ترجمه شده از نظر محتوایی وجود نداشته باشد.

در کتاب‌های آموزشی و تصویری و برخی از کتاب‌های مرجع ممکن است از ویراستار تصویر هم استفاده شود. این دسته از ویراستاران، گاهی با نام تصویرآما در انتخاب تصویر و مصورسازی کتاب مشارکت دارند.

ويراستار علمی فردی متخصص و با تجربه در یک حوزۀ علمی است كه آثار ديگران را از لحاظ محتوا و ساختار علمى، حك و اصلاح مى‏كند. به ویراستاران علمی که علاوه بر تغییر محتوای علمی یک اثر اقدام به جابجایی متن و ساختار کلی متن کنند ویراستار علمی- ساختاری هم می‌گویند. ایجاد تغییر در معنا و ساختار جمله‌ها و متن‌های ادبی نیز چیزی شبیه ویرایش علمی است؛ با این تفاوت که این دسته از ویراستاران متن‌های ادبی مثل رمان، داستان و مانند آن را ویرایش می‌کنند. ویراستاران متون آموزشی و هنری نیز گونه‌ای دیگر از همین نوع ویرایش را برای متن‌های آموزشی یا هنری انجام می‌دهند. به عبارت دیگر ایجاد تغییر در معنا و ساختار جمله‌ها و متن‌ها خود به انواع و اقسام گوناگونی تقسیم می‌شود که پرکاربردترین آنها همین ویراستارن علمی، ویراستاران متون ادبی، ویراستاران متون آموزشی، و ویراستاران هنری هستند که نام بردیم. ویرایش محتوای برخی از محمل‌ها و متن‌های خاص مثل متون چندرسانه‌ای، نمایشنامه، روزنامه، مجله، مقاله، خبر، گزارش، متن‌هایی برای مخاطبان خاص (مثل کودکان، ناشنوایان، معلولان) و یا رسانه‌های خاصی چون متن، صوت، فیلم و مانند آن نیز گونه‌های دیگری از ویرایش است.

توسعۀ محتوا نوعی ویرایش، و معمولا برای آثار افراد باتجربه‌ای است که دانش زیادی دارند اما از هنر نوشتن بی‌بهره‌اند. ویراستاران توسعۀ محتوا با استفاده از مهارت‌های ویرایشی موضوعی، ساختاری، ادبی، و غیره در بازنگاری یا حتی تولید فکری با ناشر و نویسنده همکاری می‌کنند. آنها عمدتا ویراستار علمی- ساختاری هستند که ممکن است همزمان مهارت لازم برای ویرایش ادبی را هم داشته باشند.

بازنگاری یا بازنویسی متن‌های علمی و ادبی برای مخاطبان خاص نوعی ویرایش است که نیازمند مهارت‌های چندگانۀ علمی، ادبی و مخاطب‌شناسی است. اما نوعی بازنگاری و بازنویسی در ادبیات مطرح است که نویسنده یا ویراستار، طرح یا طرح‌های موجود را متناسب با فرهنگی دیگر از لحاظ زمانی یا زبانی و یا سایر ویژگی‌های محتوایی بازنگاری می‌کند. مثلا داستان‌های شاهنامه از نظم به نثر بازنویسی شود و یا به فیلمنامه‌ای برای کودکان یا بزرگسالان تبدیل گردد. یا همین شاهنامه با تغییراتی در شخصیت‌ها یا حوادث آن بازنویسی، و یا با داستانی از فرهنگ ملل دیگر ترکیب شود. این نوع کارها اغلب در مرز بین ویرایش و نگارش قرار دارند. میزان خلاقیت زبانی و داستانی/ موضوعی و کم‌وکیف حضور خلاقانه در متن تازه، شاخص مهمی برای ارزیابی این دسته از آثار است. خط‌کشی یا تعیین مرز بین نگارش و ویرایش در چنین مواردی دشوار و گاه ناممکن است.

ویرایش نقشی مهم و اساسی در پدید آوردن محتوای یک اثر دارد و یک نویسنده و بخصوص ناشر معتبر هرگز از آن غفلت نمی‌کند. در واقع، یکی از معیارهای اصلی برای ارزیابی و مقایسۀ کیفیت کار نویسندگان، ناشران و منابع انتشاراتی به فرایند ویراستاری و ویراستاران مربوط می‌شود.

ویراستاران برای نشان دادن تغییرات در متن از علائم و نشانه‌های قراردادی استفاده می‌کنند که بهتر است با آنها آشنا شوید. در این سال‌ها هم برای نگارش و هم ویرایش متن‌ها از صفحه‌پرداز ورد استفاده می‌شود. با فعال ساختن گزینۀ پیگیری تغییرات/ Track Changes در بخش  Review می‌توان تمام پیشنهادات و تغییرات افراد را به نام خودشان مستند و قابل پیگیری کرد. بدین‌ترتیب، سرویراستار نهایی می‌تواند آن را تایید یا رد کند و هم‌زمان برای صفحه‌آرایی و انتشار نیز آماده است. در ادامه همین بخش تعدادی از متن‌های ویرایش‌شده با استفاده از این گزینه ویرایش شد. روی متن‌های حذف شده خط کشیده شده و متن‌های اضافه شده نیز زیرخط‌دار است. پیشنهادات در حاشیۀ متن است. با استفاده از گزینه‌های دیگر می‌توان نمایش تغییرات و متن اصلی را به روش‌های مختلف تغییر داد. مثلا: متن اولیه نمایش داده شود، فقط متن نهایی و ویرایش‌شده را ببینیم، حذفیات در حاشیه، و اضافات در متن باشد، از رنگ‌ها و روش‌های دیگر برای نمایش تغییرات استفاده شود که برخی از نمونه‌های آن را در ادامه می‌بینید.

چند نمونه از انواع ویرایش

نمونۀ متنی که نیاز به ویرایش صوری دارد:

صنعت نشر هم بر ا  جتماع  تا   ثیر میگذارد و هم از آن تاثیر می   پذیرد. برای مثال محصو  لات نشر بر رشد سواد در اجتماع اثر دارد و بر   عکس یعنی میزان با   سوادی بر افزایش شمارگان کتابها تاثیر دارند.

ویرایش صوری ‌ متن بالا:

صنعت نشر هم بر اجتماع تاثیر می‌گذارد و هم از آن تاثیر می‌پذیرد. برای مثال، محصولات نشر بر رشد سواد در اجتماع اثر دارد و برعکس، یعنی میزان باسوادی بر افزایش شمارگان کتاب‌ها تاثیر دارد.

یک نمونه ویرایش ادبی:

اغلب توسط افراد توليد و استفاده می‌شوند. (و یا: اغلب، افراد آنها را تولید و استفاده می‌کنند)

دانش در جهان دوم ايجاد و استفاده می‌شود.

بیشتر کتاب‌های مرتبط با نظام‌های اطلاعاتی یا رویکرد فنی دارند یا اجتماعی – رفتاری. هر دو رویکرد مهم‌اند.

نمایش متن نهایی:

 اغلب توسط افراد توليد و استفاده می‌شوند. (یا: اغلب، افراد آنها را تولید و استفاده می‌کنند.)

دانش در جهان دوم ايجاد و استفاده می‌شود.

بیشتر کتاب‌های مرتبط با نظام‌های اطلاعاتی رویکرد فنی دارند یا

اجتماعی- رفتاری. هر دو رویکرد مهم‌اند.

نمونۀ ویرایش ادبی و ویرایش مقابله‌ای در ترجمه:

کتاب جدید ریزن مثل یک کلاس حرفه‌ای و مهم دربارۀ خطاهای انسانی است: یک سفر فشرده  دربارۀ حرفه‌اش که توضیح می‌‌دهد چگونه اشتباه می‌کنیم. همراهی با او لذت‌بخش است؛ به خصوص زمانی که با علاقه و به زبان طنز دربارۀ اشتباهات و خرابکاری‌ها می‌نویسد و نوعی بینش و آگاهی قطعی در مورد خطرات ناشی از اشتباهات و نحوۀ کاهش آن‌ها به ما می‌دهد.

تغییر برخی از ویژگی‌های نمایش تغییرات در ویراستار ورد:

نمونۀ ویرایش ادبی همراه با ویرایش علمی و توسعۀ محتوا:

اپی­ژنتیک یا وراژنتیک  به بررسی تغییرات در فنوتیپ یا تظاهر ژن­ها می‌پردازد. این علم بیان می­دارد که نه تنها صفات غریزی یا ذاتی، بلکه صفات اکتسابی نیز به نسل­های بعد منتقل می­شوند. حساس­ترین برهۀ زندگی که محیط بر بیان ژن­ها اثر می­گذرد 1000 روز اول است (19). به طوری که برخی از عوامل محیطی مثل تغذیۀ ناسالم، عفونت و محیط روانی غیرحامی موجب تغییرات اپی­ژنتیکی می­شود که بذر انواع بیماری­های مزمنی چون قلب و عروق، اختلالات شناختی و اوتیسم را در این دوران حساس می‌کارد (20 و 21).

برای درک "بیان ژن‌ها" به این مثال ساده بسنده می‌شود که همۀ انسان‌ها توانایی غریزیِ تکلم و زبان را دارند اما "بیان" همین توان ژنتیکی به عوامل محیطی وابسته است. مثلا کودکانی که به دلایلی در مراحل آغازین رشد از خانواده و محیط انسانی دور بوده‌اند تا آخر عمر نتوانستند هیچ زبانی را فراگیرند. انگار ژن مرتبط با یادگیری مهارت‌های زبانی کاملا غیرفعال شده است. آنها در یادگیری سایر رفتارهای فردی و اجتماعی خود نیز بالطبع مشکل اساسی دارند.

نمونۀ ویرایش‌ محتوایی/ منطقی

جملۀ زیر را بخوانید و سعی کنید قبل از مطالعۀ نکته‌های بعدی، آن را اصلاح کنید:

قدرت علمی، فنی و اقتصادی آلمان و ژاپن به مراتب از کره جنوبی قوی‌تر و بزرگ‌تر است.

جملۀ بالا از نظر نحوی و دستوری کاملا درست است. اما خطاهای منطقی و مفهومی آن کم و بیش آشکار است. چنین خطاهایی در متن‌های نویسندگان و محققان تراز اول هم ناخودآگاه رخ می‌دهد. پیچیده‌تر شدن جملات، استدلال‌ها، استفادۀ همزمان از چند قید، صفت‌، فعل و انتقال برخی از مفاهیم و کارکردها در یک جمله واحد، بدون توجه آگاهانه به کارکرد و نقش واژه‌ها و مفاهیم یکی از دلایل این جور خطاهاست.

شکل سادۀ جملۀ بالا این است که:

قدرت ... آلمان ... قوی‌تر و بزرگ‌تر است.

جملۀ اصلاح شده:

قدرت علمی، فنی و اقتصادی آلمان و ژاپن به مراتب از کرۀ جنوبی بیشتر است.

جملۀ بالا را به روش‌ها مختلف می‌توان بازنویسی کرد:

آلمان از کره جنوبی قوی‌تر و بزرگ‌تر است.

آلمان از نظر علمی، فنی و اقتصادی از کره‌ جنوبی قوی‌تر است.

قدرت علمی، فنی و اقتصادی آلمان از کرۀ جنوبی به مراتب بیشتر است. با این حال، فاصلۀ آنها در چند دهۀ اخیر در حال کاهش است. زیرا ...

همانگونه که ملاحظه می‌کنید ویرایش ادبی و نحوی متن بالا به تدریج به ویرایش علمی، و حتا کم و بیش به بازنویسی و ویرایش اساسی‌تر و ساختاری گرایش یافته است.

 گاهی یک جمله از نظر دستوری، نحوی، منطقی، واژگانی، ساختاری، و دیگر شاخص‌ها مشکلی ندارد اما دقت بیشتر در پیوند بین جمله‌ها و مفاهیم در همان پاراگراف، بخش و یا دیگر جنبه‌های مرتبط با همان بافت متنی، مشکلات محتوایی آن برجسته می‌شود. پیدا کردن این دسته از خطاها بخصوص اگر از هم فاصلۀ بیشتری داشته باشند و یا در بافت کلی متن، درون‌مایه و نتایج منطقی آن پنهان باشد دشوارتر است و نیازمند دقت علمی زیادی است.

در بخش‌های مختلف این اثر به چنین خطاهایی با رویکردهای گوناگون اشاره شد که در اینجا  تکرار نمی‌شود، از جمله قسمت‌های زیر:

حلقه‌های شرطی و نگارش و پژوهش

مهارت در ایجاد پیوند بین مفاهیم، جمله‌ها، پاراگراف‌ها، بخش‌ها و تصویرها

مواظب نقش و کارکرد واژه‌ها، بخصوص صفت‌ها و قیدها باشید

اعتماد بیش از حد به داده‌ها یا تفسیر نادرست آنها

بخش‌هایی از مغز در کار خودفریبی و افسانه‌بافی است!

استقرا، قیاس و تعمیم دانش

ابطال و ابطال‌پذیری

ویژگی‌های مطلوب یک تبیین (علّی): یک نگاه راهبردی

تمرین:

یک مقاله یا کتاب دربارۀ حوزۀ تخصص یا مرتبط با علاقه‌تان را بخوانید و آن را از نظر نحوی، منطقی، علمی، ادبی، و غیره ویرایش کنید.

----------------------------------

برای آشنایی بیشتر با انواع ویرایش به دو اثر زیر مراجعه شود:

- آذرنگ، عبدالحسین. (1393) آشنایی با ویرایش و نشر. تهران: سمت.

- ویرایش از زبان ویراستاران: آنچه نویسندگان باید دربارۀ کار ویراستاران بدانند. (1388) به قلم گروهی از ویراستاران آمریکایی؛ گردآورنده و ویراستار جرالد گراس؛ گروه مترجمان. تهران: کتاب مهناز.