حلقه‌های شرطی و نگارش و پژوهش

حلقه‌های شرطی "اگر.... پس... سپس ..." / if ….then….else …) و مانند آن یکی از پراستفاده‌ترین و مهم‌ترین مفاهیم و دستورات برنامه‌‌های رایانه‌ای، سیستم‌های مدیریت اطلاعات و دانش، و نیز هر کنش انسانی است. مغز ما این توان غریزی را دارد و دائما به‌طور خودکار و پنهان یا آگاهانه از آن استفاده می‌کند. در واقع، بخش‌هایی از مغز دائما در حال شبیه‌سازی کنش‌هاست، بدون آن که خود در صدد انجام همان عمل باشد. بدین ترتیب، مغز و جسم نوعی مانور آمادگی برگزار می‌کنند تا در شرایط واقعی بتوانند بهتر و سریع‌تر عمل کنند.

قشر ارتباطی- حرکتی مغز در لوب پیشانی با "طرح‌ریزی" حرکت اندام‌ها به جای "ادراک" سروکار دارد. بخشی از همین قشر بر اساس اطلاعات دریافتی (شامل پیامد رفتارهای قبلی، و امکان انجام عمل) یک "سیاست حرکتی محتمل" را برنامه‌ریزی می‌کند که "مقدمه"‌ای برای عمل است. "خود عمل" به وسیلۀ ناحیۀ دیگری از همین قشر در لوب پیشانی انجام می‌شود. البته این نکتۀ مهمی است که سیستم حرکتی همیشه هماهنگ با سیستم‌های ادراکی عمل می‌کند. وظیفۀ اولیه سیستم ادراکی، "هدایت عمل" است. تمرین ذهنی عمل بدون آن که نیازی به حرکت عضلات و اندام‌ها باشد نیز بخشی از همین کارکردهاست. (سولمز، ص. 52)

حلقۀ شرطی "اگر-پس" را برای توصیف رابطۀ بین تجربه‌های جسمی و ذهنی و کم و کیف نتایج آن می‌توان این گونه نوشت:

"اگر/ if" تجربۀ جسمی و ذهنی ما به اندازۀ کافی باشد، "پس/ then" تصویرهای مورد نیاز برای نتیجه‌گیری و تخیل و تفکر فراهم می‌شود. "سپس/ else" رمزگشایی و نتیجۀ مطلوب در دسترس خواهد بود. "در غیر این صورت/ nevertheless" باید تجربه بیشتری کنیم تا دانش ما به حد کفایت برسد. "اگر نه/ if not" سیستم/ مغز/ بدن ما کارایی لازم را نخواهد داشت! حال اگر .... پس ....

"اگر" خربزه خوردی، "پس" باید پای لرزش هم بنشینی.

"اگر" تلاش کنی، پیروزی، در غیر این صورت، .......

هر کدام از شرط‌ها را می‌توان بارها تکرار کرد. مثلن:

اگر تلاش کردی، و اگر تلاش شما کافی باشد، و اگر تلاش‌تان در مسیر اهداف و خواسته‌های خودتان باشد، در این صورت،  نتیجۀ مناسب کسب خواهد شد. در غیر این صورت، .....

گزاره‌های شرطی را می‌توان به شرط قرینه، حذف کرد و یا نحوۀ بیان آن را تغییر داد. صورت‌بندی‌های مختلف تحت تاثیر توانایی علمی و ادبی نویسنده و برخی اهداف وی، مثلن تاکید بر جنبه‌هایی خاص است. نمونۀ بالا را می‌توان به این شکل‌ها هم نوشت:

اگر تلاش‌ها کافی و در مسیر اهداف و خواسته‌های شما  باشد، نتیجه خواهد داد. در غیر این صورت، .....

تلاش کافی و متناسب با اهداف و خواسته‌ها، نتیجۀ مناسب خواهد داد.

تلاش کافی برای دسترسی به اهداف و خواسته‌ها، نتیجه‌بخش است.

گفتار و کنش روزمرۀ افراد سرشار از حلقه‌های شرطیِ اگر-پس است. بسیاری از اجزای حلقۀ شرطی ناآشکار و پنهان است:

با دقت و تلاش می‌توان پیروز شد. یعنی:

اگر تلاش کافی شود، در این صورت پیروزی هم از راه خواهد رسید. و یا:

توانا بود هر که دانا بود  ز دانش دل پیر برنا بود.

برخی از اجزای حلقه‌های شرطی (پیدا یا پنهان) ممکن است از نظر نحوی درست باشد اما همواره صادق نباشد. در این صورت، نتایج و پیش‌بینی‌ها هم احتمالا نادرست خواهد بود:

اگر کشورها جمعیت زیادی داشته باشند، ثروت‌شان هم افزایش خواهد یافت.

ساختار نحوی گزارۀ شرطی بالا درست است، اما مصداق‌های گوناگون نشان می‌دهد که جمعیت به تنهایی نمی‌تواند موجب ثروت و قدرت باشد. در چنین مواردی تشخیص خطا اغلب دشوار است و به دقت در اجزای استدلال و مصداق‌های گوناگون نیاز دارد. مثلا به مطالعۀ تاریخی کشورها نیاز دارد. حتی اگر یک کشور پرجمعیت پیدا شود که ثروتش از کشور کم‌جمعیت‌ کمتر باشد، در صحت و درستی جملۀ فوق باید شک کرد؛ همین‌طور اگر تنها یک کشور کم‌جمعیت ثروتش از کشور پرجمعیت بیشتر باشد نیز همین اتفاق می‌افتد. حتی اگر همۀ مصداق‌ها درست باشد نیز تضمینی نیست که شرایط فوق همیشه برقرار باشد. بهتر است صورت‌بندی جمله به نحوی باشد که به مصداق‌ها و شرایط زمانی و مکانی نیز به عنوان شرط اشاره گردد.

برای اطلاعات بیشتر در این زمینه به مبحث قیاس، استقرا، ابطال و ابطال‌پذیری و خطاهای مقوله‌ای در پایان همین کتاب مراجعه شود.

گاهی با دقت در اجزای یک حلقۀ شرطی می‌توان کل نتایج را زیر سوال برد که در نقد و نگارش اهمیت دارد: مثال:

اگر مطالعۀ کتاب موجب افزایش دانش شود، و حسین کتا‌ب‌خوان و اهل مطالعه باشد؛ در این صورت، وی باید بیشتر از این‌ها مطالعه کند تا دانش وی اضافه شود.

ایران کشوری پرجمعیت است؛ اما سرانۀ مطالعۀ آن بسیار پایین است؛ با این حال، سهم بزرگی در سرانۀ مطالعۀ جهان و تولید علوم و فنون دارد.

حلقه‌های شرطی را به شکل‌ها گوناگون می‌توان طراحی کرد و ده‌ها شرط منطقی برای آن تعریف کرد. آشنایی با نحوۀ طراحی فلوچارت در برنامه‌های رایانه‌ای یا تفکر سیستمی می‌تواند برای طراحی و برنامه‌ریزی یک پژوهش مفید و راهگشا باشد. زیرا حلقه‌های شرطی نقش مهمی در این فرایند دارد.

کارایی استدلال‌های منطقیِ شرطی برای رمزگشایی از سوالات پژوهش، حل مسائل مدیریتی و رفتارهای ناشناخته و پیچیده، برنامه‌های رایانه‌ای، گره‌افکنی و گره‌گشایی‌ها در داستان‌ها و سایر فعالیت‌های شناختی، و در نهایت تولید و انتقال و مدیریت دانش زمانی بیشتر می‌شود که تک‌تک تصویرهای ذهنی مرتبط با آن حلقه تصمیم‌گیری یا شرطی قبلا توسط جسم ما تجربه شده باشد، و در مغزمان نیز تصویر حسی، حرکتی و ذهنی آن شکل گرفته باشد. در این صورت، تنها یک ذهن ورزیده می‌خواهد که بین این تصویرها از طریق فرایند تفکر، تخیل، و استدلال منطقی یا همان حلقۀ "که انگار" و "اگر-پس" ارتباط و پیوند برقرار کند. دانشمندان، نویسندگان، و مدیران ردۀ بالا و باتجربه، بسیاری از این گره‌های شناختی، کاری، رفتاری، مسائل و مشکلات احتمالی و نیز چشم‌اندازهای حل مساله را در ذهن شبیه‌سازی می‌کنند. مغز همۀ ما این نورون‌های شبیه‌ساز و رمزگشا را دارد؛ تنها باید داده‌های مورد نیاز در اختیارش قرار گیرد و تمرین داشته باشد. نورون‌های شبیه‌ساز تنها در این صورت می‌توانند موثر باشند. توسعۀ زبان، رفتار، گفتار، علوم و فنون چیزی شبیه همین شبیه‌سازی نورونی است.