حوزه‌های اولویت دار علوم و فناوری اطلاعات و لزوم توجه شایسته به بالندگی آن

 لیزنا؛ محمد حسن زاده، رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) : هزاره سوم به عنوان هزاره اطلاعات و دانش در نظر گرفته می شود. تاثیر اطلاعات و دانش بر زندگی انسان ها در هیچ عصری به اندازه عصر کنونی آشکار و تعیین کننده نبوده است. بخش مهمی از  این وضعیت را باید نتیجه همگرایی علوم و فناوری اطلاعات و شکل گیری راه حل‌های تسهیل گر مبتنی بر فناوری های نوین در نظر گرفت. به عنوان نمونه امروزه شبکه های اطلاعات منحصر به انتقال محتوای اطلاعاتی نمانده و به مدد فناوری هایی مانند اینترنت اشیاء اتصال پذیری موجودیت های موثر در زندگی روزمره را فراهم آورده است. در نتیجه آن، امروزه هیچ کسب و کاری از کاربست علوم و فناوری اطلاعات بی نیاز نیست. در این وضعیت، لازم است نسبت به سیاستگذاری و هدایت این بخش از علم و فناوری در کشور هوشمندی لازم به کار گرفته شود.

در این نوشته تلاش شده است ضمن احصای برخی از روندهای مهم در عرصه علوم و فناوری اطلاعات بر ضرورت توجه به علوم و فناوری اطلاعات در برنامه های کلان به ویژه برنامه هفتم توسعه تاکید شود. از آنجایی که تدوین برنامه هفتم در دستور کار دولت قرار گرفته است، توجه به ضرورت توسعه بیش از پیش علوم و فناوری اطلاعات در کنار سایر حوزه های اولویت دار می تواند مسیری نو برای بالندگی آن ترسیم کند. هرگونه توجه به علوم و فناوری اطلاعات باید نقطه تعادلی از علوم و فناوری را در نظر بگیرد. بررسی ها و روندها نشان دهنده نیاز به توسعه متوازن در عرصه نظر و عمل در این حوزه است.

حوزه های اولویت دار

فناوری اطلاعات به بخش مهمی از کارکردهای روزمره تبدیل شده است. فناوری اطلاعات در همه سطوح زندگی از زندگی شخصی تا سازمانی و همه صنایع کاربرد تعیین کننده پیدا کرده است. رویکرد فناوری در عرصه فناوری اطلاعات نشان دهنده پیدایش نیازها و راه حل های نوین هستند. در سال 2022 ترکیبی از رایانش ابری، برنامه های موبایل، فناوری های تحلیل هوشمند، اینترنت اشیاء و امنیت فضای مجازی تشکیل دهنده روند اصلی فناوری اطلاعات بوده است و انتظار می رود با مقداری تغییر در سال 2023 و فراتر از آن نیز ادامه داشته باشد:

1.تجزیه و تحلیل کلان داده

تجزیه و تحلیل کلان داده روندی است که در چند سال گذشته رشد روزافزونی را تجربه کرده است و در حال حاضر تقریباً در همه کسب و کارها رواج یافته است. تجزیه و تحلیل داده های بزرگ کسب و کارها را قادر می سازد تا اطلاعات خود را بهتر پردازش کنند و به درک بسیار بهتری از حوزه هایی که باید توسعه دهند، برسند.  متخصصان علوم اطلاعات با ایجاد پیوند بین تخصص تحلیل آماری و توانمندی های فناوری اطلاعات شغل های پردرآمد و تاثیرگذاری را در این زمینه اختیار کنند.

2.رایانش ابری

رایانش ابری را باید پیامد نیاز فزاینده کسب و کارها به امکانات پردازشی تلقی کرد. به همین دلیل، یکی از بزرگترین روندهایی که در سال گذشته ظهور کرده است رایانش ابری بوده است. صنایع مختلف به صورت روزافزون متوجه می شوند که وجود مکانی مشخص برای ذخیره تمام اطلاعات و منابع دیجیتال آنها ضروری است. داشتن یک مکان کاملاً محافظت شده که بتواند از همه چیز مراقبت کند و اطلاعات را ایمن نگه دارد کارکرد آنها را ارتقاء می دهد. رایانش ابری راه حلی برای کسب و کارهایی است که می خواهند کار خود را بهبود بخشند و آن را به صورت دیجیتالی کارآمدتر کنند. رایانش ابری خود را در قالب خدمات نگهداری، پردازش، معماری و غیره نشان داده است. کسب و کار رایانش ابری یکی از پایه های ثابت خدمات فناوری اطلاعات در سال های آینده خواهد بود. افزایش امنیت و پایداری پردازش مهمترین فاکتور تعیین کننده در این زمین است.

3.برنامه های موبایل

رشد مستمر و شگفت انگیز ضریب نفوذ گوشی های هوشمند در بین مردم و افزایش کاربرد آنها در امور شخصی و کسب و کارها موجب افزایش سرمایه گذاری قابل توجه در عرصه اپلیکیشن های موبایل شده است. محبوبیت اپلیکیشن های موبایل در چند سال گذشته افزایش یافته است، و هر روز با کارکردهای بهتر و کارآمدتری ظاهر می شوند. کسب و کارها و صنایع در سرتاسر جهان در تلاش هستند تا راه‌هایی برای بهبود کار خود از طریق استفاده از برنامه‌های موبایل و پیاده‌سازی منابع جدید بیابند تا کارآیی و اثربخشی خود را ارتقاء دهند. با توجه به نرخ بالای جایگزینی گوشی های هوشمند با سایر ابزارهای رایانه ای انتظار عرصه برنامه های موبایل برای سالیان دراز به عنوان یکی از مهمترین حوزه های کسب و کار و درآمدزایی در فناوری اطلاعات باقی بماند.

4.خودکارسازی

خودکارسازی یکی از روندهایی است که تا حد زیادی به کاهش نیروی انسانی و جایگزینی آنها با عامل های فناورانه کمک کرده و از سوی دیگر، کاهش اشتغال پذیری منابع انسانی را به دنبال داشته است. تخمین زده می شود که در سال های آینده خودکارسازی به ویژه با تاکید بر عامل های هوشمند رشد بیشتری داشته باشد. خودکارسازی همچنین فرآیندها را قادر می سازد تا سریعتر کار کنند و به روشی بسیار کارآمدتر به اهداف خود برسند. افزایش دقت و سرعت انجام کارها از جمله پیامدهای بلافصل خودکاری است. خودکارسازی خطوط تولید تا خودکارسازی اماکن فروش، امور دستی کتابخانه ها، حمل و نقل و سایر امور اجتماعی و خدماتی به شکل گیری نظام جدیدی از تعاملات انسان و رایانه خواهد انجامید. بررسی تاثیرات آن از ابعاد مختلف یکی از جبهه های پژوهش در عرصه علوم و فناوری اطلاعات به حساب می آید.

5.هوش مصنوعی

هوش مصنوعی شاه بیت فعالیت های چندرشته ای برای انتقال یادگیری از انسان به ماشین در نظر گرفته می شود. همگرایی بین رشد فناوری اطلاعات، پیشرفت علوم شناختی و نیاز روزافزون انسان ها به ابزارهای یادگیرنده به تسریع این روند کمک کرده است. در حالی که خودکارسازی در حال رشد است، هوش مصنوعی به کمک این فرایند آمده است. هوش مصنوعی مقیاس پذیر در آینده به چالشی عمده در تعاملات انسانی تبدیل خواهد شد. جنبه اخلاقی، اجتماعی، حقوقی و بسیاری از چالش های آتی قابلیت بررسی و تدقیق از سوی متخصصان علوم و فناوری اطلاعات دارد.

6.فناوری های هوشمند

هوشمندسازی به عنوان یک روند اصلی به همگرایی فناوری های گوناگون و شکل گیری عامل ‌های هوشمندی که از هوش مصنوعی یا خودکارسازی استفاده می‌کنند انجامیده است. فناوری های هوشمند امروزه در واحدهای مقیاس کوچک و پیاده‌سازی‌های کوچک‌تر تا کاربست های بسیار بزرگ در حال افزایش هستند. به دلیل استفاده از فناوری هوشمند و انتخاب آن در خانه ها، اکنون خانه ها هوشمندتر می شوند. ارسال کاوشگرهای هوشمند به سیارات دیگر برای دستیابی به اطلاعات دقیق تر در زمینه کیهان، ساخت ربات های انتقال درمانگرها در قالب جریان خون و غیره همگی نشان دهنده آینده روشن و رو به رشد فناوری های هوشمند است. پرداختن به جنبه های انسانی، اجتماعی و حقوقی کاربست فناوری های هوشمند بسیار ضروری است.

7.واقعیت مجازی

واقعیت مجازی را باید تکمیل کننده چرخه ارتباط بین انسان و محیط مجازی در نظر گرفت. ظهور واقعیت مجازی، انسان ها را برای ساخت واقعیت های جدید و آزمایش آنها در قالب بازی، تعامل، و بازنمایی توانمندتر ساخته است. صنعت بازی همیشه در کنار حوزه فناوری اطلاعات رشدی را تجربه کرده است و واقعیت مجازی این امر را یک گام فراتر گذاشته و نوع خاصی از تجربه دیجیتال را به انسان ها ارائه کرده است. بازی‌های واقعیت مجازی در حال حاضر به دلیل فناوری جدید از محبوبیت بسیار بالایی برخوردار هستند. انسان ها به کمک واقعیت مجازی از قدرت تصور و خیال پردازی بالاتری برخوردار شده اند. شکل گیری فضاهایی مانند متاورس را باید به عنوان بخشی از فرایند توسعه فناوری واقعیت مجازی در نظر گرفت. سیاستگذاری مناسب برای کاربست فناوری واقعیت مجازی در آموزش، صنایع فرهنگی و غیره از جمله مسولیت های مهم مدیران ارشد و دست اندرکاران به حساب می آید.

8.واقعیت افزوده

واقعیت افزوده به معنای تکمیل تجربیات از طریق ایجاد امکان تجربیات چندگانه است. رویکرد که به شکل گیری «تجارب جامع» می انجامد. واقعیت افزوده باعث شده است که فضای بازتری پیش روی طراحان فضاهای یادگیری و حتی تبلیغات قرار بگیرد. بکارگیری واقعیت افزوده در کسب و کارهای مختلف در سال های آینده موجب شکل گیری انقلابی دیگر در عرصه تجربه مشتری خواهد شد. تجربه ای که بدون فناوری اطلاعات امکان عملیاتی شدن آن وجود نداشته است.

9.زنجیره بلوکی (بلاک چین)

جستجو برای یافتن راهیی برای انتقال ارزش و ثبت امن آن همیشه موجب ایجاد راه حل های نوین شده است. ارزهای دیجیتال را باید به عنوان بخشی از نتیجه تلاش های فراگیردر مسیر حفظ و انتقال دارایی ها در محیط مجازی در نظر گرفت. ارز دیجیتال در سال‌های 2019 تا 2022 به بالاترین حد خود رسیده است، اما واقعیت این است که این روند برای سالیان سال در راس پیشرفت های فناوری اطلاعات قرار خواهد داشت. گرایش افراد بیشتر به استفاده از امکانات فضای مجازی استفاده از خدمات زنجیره بلوک را نیز محبوب تر خواهد کرد. بلاک چین پایه مشارکت همگانی در حفظ امنیت دارایی های مجازی است و در سال های آینده همچنان به عنوان روند اصلی فناوری اطلاعات باقی خواهند مانند.

10.رایانش کوانتومی

رایانش و کاربست رایانه ها در امور محاسبات، پردازش و بازنمایی و بسیاری از کاربردهای دیگر موجب تحول عظیم در انجام کارها شده است. انتقال از پردازنده های بزرگ کم بازده به ریزپردازنده ها و بکارگیری نیمه رسانا ها موجب بلندپروازی های جدید در این عرصه شده است. امروزه رایانش کوانتومی به عنوان یک چالش و تغییر دهنده بازی پیش روی صنعت فناوری اطلاعات قرار دارد. رایانش کوانتومی فرآیندی است که برای انجام معادلات و فرآیندهای پیچیده برای انجام چندین کار پیچیده یا پردازش حجم زیادی از اطلاعات با سهولت مطلق کارآیی بالاتری دارد. ورود این نوع از رایانش به عرصه کسب و کار موجب شکل گیری ابرروندهای جدید در عرصه محاسبات و پردازش خواهد شد.

 11.رشد شبکه های اینترنت اشیا

اینترنت نه تنها موجب اتصال پذیری انسان ها شده است بلکه به متصل شده اشیاء نیز کمک کرده است. امروزه ایجاد ارتباط بین محیط کار، محل زندگی، محیط های سابقا جدا از هم به راحتی در حال انجام است. اینترنت اشیا به شبکه ای متصل مبتنی بر اینترنت گفته می شود که در قالب آن همه دستگاه‌های دیجیتال توسط یک رسانه واحد به هم متصل می‌شوند و از طریق آن می‌توان همه چیز را از محیط های مختلف کنترل کرد. ورود تولید کنندگان به تولید ابزارهای با قابلیت اتصال، فناوری اطلاعات را با بازاری بی پایان روبرو کرده است. با اینترنت اشیاء در آینده باید علوم و فناوری اطلاعات را همزاد همه فناوری های قابل تصور در نظر گرفت. اینترنت اشیاء فرصتی بی نظیر برای متخصصان علوم و فناوری اطلاعات ایجاد کرده است و فعلا پایانی بر این روند قابل تصور نیست.

12.تجزیه و تحلیل پیش نگر

آینده بینی و آینده نگری از جمله آرمان های انسان ها بوده است که به مدد علوم و فناوری اطلاعات در دسترس قرار گرفته است. تجزیه و تحلیل پیش بینی کننده فرآیند تجزیه و تحلیل حجم زیادی از داده ها برای رسیدن به نتیجه گیری در مورد نتایج احتمالی است که یک موقعیت ممکن است داشته باشد. تحلیلگران بازار این را ابزاری فوق‌العاده ارزشمند برای برندها می‌دانند تا توجه کنند که آیا باید در جهت خاصی حرکت کنند یا خیر. ثابت شده است که این یک روش تجزیه و تحلیل فوق العاده کارآمد است و باعث صرفه جویی در صنعت می شود. ورود متخصصان علوم و فناوری اطلاعات به مشاغل تحلیلی پیش نگر در کنار سناریونویسان و پیش بینی کنندگان بازارها، رخدادها و روندها به ارتقای ارزش و جایگاه اجتماعی آنها کمک خواهد کرد و از منظر درآمد نیز افزایش ویژه ای را به ارمغان خواهد آورد.

13.رایانش لبه

وجود فاصله بین محل تولید داده ها و پردازش آنها به لحاظ معماری و عملکردی به عنوان یک چالش جدی در نظر گرفته می شود. کم کردن فاصله بین محل خلق داده ها و پردازش آنها به شکل گیری رایانش لبه کمک کرده و آن را به یکی از روندهای سال 2022 تبدیل کرده است. رایانش لبه ای یکی از پدیده هایی است که در حال تجربه رشد مناسب است و در سال 2023 با سرعت بیشتری رشد خواهد کرد. در رایانش لبه ای، حجم زیادی از داده ها در نزدیکی لبه شبکه پردازش می شوند. رایانش لبه به ارتقای کارآمدی پردازش ها و بهینه سازی عملیات کمک می کند

14.امنیت فضای مجازی

جمعیت فضای مجازی بیش از جمعیت هر کشوری در دنیای فیزیکی است. همزمان با ورود شهروندان بیشتر تهدیدات نیز بیشتر می شود. از سوی دیگر با رشد رسانه‌های دیجیتال و فناوری، تهدیدات بالقوه‌ای که مردم می‌توانند با آن‌ها مواجه شوند در حال افزایش است. به همین دلیل، نیاز به امنیت در فضای مجازی در چند سال گذشته با رشد گسترده ای روبرو شده است. صنایع در سرتاسر جهان نیز به اهمیت سرمایه گذاری در امنیت فضای مجازی پی می برند، به همین دلیل است که این حوزه با چنین سرعتی در حال رشد است و با گذشت زمان جنبه های جدیدی از امنیت در فضای مجازی آشکار می شود.

15.راه حل های کد-منبع باز

نگاه تجاری به نرم افزارها همیشه به مذاق استفاده کننده ها خوش نیامده و آنها را به برای یافتن راه هایی غیر انحصاری تر تشویق کرده است. رویکرد دسترسی آزاد و کد منبع باز به عنوان یک حرکت مداوم اما کُند در سال 2022 به روندی با سرعت قابل قبول تبدیل شده است. برنامه‌های منبع باز به کاربران امکان دسترسی غیر انحصاری به نرم افزارها را می‌دهند و آنها را قادر می‌سازد تا به راحتی آن را تغییر دهند. از آنجایی که کاربران بیشتر و بیشتر از نظر فناوری مهارت پیدا می کنند، اجازه دادن به آنها برای کار با برنامه های کاربردی فوق العاده مفید است. استفاده بهینه از برنامه های کد منبع باز نیازمند سطحی از مهارت در بین کارشناسان علوم و فناوری اطلاعات در سازمان ها و کسب و کارهاست. ارتقای این توانمندی ها به توسعه راه حل های کد-منبع باز کمک خواهد کرد و آن را به سوی صدر روندها هدایت خواهد کرد.

علوم و فناوری اطلاعات به عنوان بخشی از علوم همگرا و تسهیلگر بسیاری از فناوری های تحولی در نظر گرفته می شود. بررسی روند شکل گیری، توسعه و تکامل زیرمجموعه های این حوزه نشان می دهد که سیاستگذاری در عرصه علوم و فناوری اطلاعات نیازمند نگاه جامع و چندوجهی است. از آنجایی که نقش علوم و فناوری اطلاعات با تکامل سایر حوزه های های تک (فناوری بالا) گره خورده است، بدون پیشرفت در حوزه علوم و فناوری اطلاعات امکان رشد متوازن و پایدار در عرصه های دیگر نیز امکان پذیر نیست. امروز چنانچه صنعت خودرو، داروسازی، مهندسی پزشکی، پزشکی از راه دور، کسب و کارهای آنلاین، ارتباطات ایمن، حمل و نقل و هر حوزه دیگر بخواهد با روندهای روز جهانی همراه باشد لازم است کاربست موثر علوم و فناوری اطلاعات را در دستور کار اصلی خود قرار دهد. بنابراین سرمایه گذاری در عرصه علوم و فناوری اطلاعات نه به عنوان یک حوزه منفرد بلکه به عنوان یکی از حوزه های تعیین کننده در تمامی عرصه های مرتبط با فناوری های بالا و همچنین کاربردهای اجتماعی با چگالی بالا در نظر گرفته می شود.

برای دستیابی به جایگاه مناسب و ایجاد توانمندی عملیاتی باید همزمان با توسعه شبکه های همکاری بین حوزه علوم و فناوری اطلاعات با سایر حوزه ها، تضمین سطح قابل قبولی از سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه، شتاب دهنده ها، آموزش هدفمند، تجاری سازی و پشتیبانی فراگیر به هنگام نیاز در دستور کار مدیران ارشد قرار گیرد. علوم و فناوری اطلاعات نه نیاز آینده بلکه تسهیل گر کنونی زیست پذیری برای بهره وری مناسب از قابلیت های فنی و توانمندی های منابع انسانی است که عدم توجه شایسته موجبات عقب افتادگی تاریخی را فراهم خواهد ساخت. کمک به شکل گیری رویکرد کسب و کار محور به علوم و فناوری اطلاعات در نظام آموزش عالی یکی از مهمترین اولویت هاست که می تواند در برنامه هفتم توسعه به صورت جدی مورد توجه قرار گیرد. درهمکرد نگاه های سیاستی به عرصه علوم و فناوری اطلاعات باید مضربی از توانمندسازی منابع انسانی و هدایت آنها، توسعه زیرساخت ها و پشتیبانی هدفمند، تجاری سازی مبتنی بر بازارهای در دسترس، و ایجاد بین توازن منطقی بین توجه به علوم و فناوری اطلاعات باشد.

حسن زاده، محمد. « حوزه‌های اولویت دار علوم و فناوری اطلاعات و لزوم توجه شایسته به بالندگی آن » سخن هفته لیزنا، شماره 610،  11مهرماه ۱۴۰۱