فرهنگ خواندن مدرسه

(لیزنا، گاهی دور/ گاهی نزدیک ۱۸۰): دکتر سید مهدی حسینی، عضو هیئت علمی دانشگاه کردستان:  هنگامی که فارغ التحصیلان دوره دبیرستان مورد ارزیابی قرار می گیرند، درصد افرادی که در مهارت خواندن و نوشتن به شیوه ای رضایت بخش عمل کنند، اندک است. تقریباً نظر بیشتر استادان دانشگاه این است که دانشجویان تازه وارد در زمینه خواندن و نوشتن مهارت پایینی دارند و کمیت و کیفیت خواندن این افراد به عنوان برونداد نهایی نظام آموزش و پرورش ( به جزء درصدی خیلی ناچیز) بسیار پایین است. یعنی افزون براینکه اندک می  خوانند و به ندرت می نویسند، کیفیت خواندن و نوشتن آنان نیز خیلی ابتدایی و ناکارآمد است. این وضعیت ناکارآمد در مقایسه آموزش ۱۲ ساله یک فرد بسیار نگران کننده است. یعنی دوازه سال آموزش نتوانسته است دانش آموزان را در زمینه مهارتهای ابتدایی و پایه ارتباطی با استفاده از زبان به سطحی برساند که فرد بتواند به شیوه ای کارآمد از آن استفاده نماید. با چنین وضعیتی، طرح پرسش درباره ریشه های این ناکارآمدی بسیار اساسی است و پاسخ به آن اهمیت بالایی دارد.

 هنگامی که همین پرسش ساده اما اساسی، درباره مهارت خواندن دانش آموزان مطرح گردد، معمولا با پاسخ های کلیشه ای مواجه می شویم که هیچکدام علت اصلی نیستند. به عبارت دیگر، اگر از معلم یا مدیر مدرسه پرسیده شود که علت ضعف دانش آموز  X درخواندن چیست؟ بسیاری از پاسخهای زیر به دنبال آن می آید:

 ۱-  استعداد دانش آموز پایین است.

 ۲-  پایه دانش آموز ضعیف است یا معلم سال قبل اصلا درس نداده است.

 ۳-  کلاس چند پایه است و فرصت کافی نداریم.

 ۴-  تعداد دانش آموزان زیاد است و فرصت پرداختن به آموزش همه برای معلم ممکن نیست.

 ۵-  وقت آموزش کم است و حجم کتاب زیاد است.

 ۶-  دانش آموزان انگیزه کافی برای یادگیری ندارند. یا با دیدن این همه فارغ التحصیل بیکار در خانواده و جامعه انگیزه برای دانش آموزان باقی نمانده است.

 ۷-  دانش آموزان دو زبانه نمی توانند به زبان مسلط شوند.

 ۸-  فضای مجازی و رایانه مانع درس خواندن و مطالعه است.

 نگارنده قبول دارد که این عوامل دخالت دارند. اما، زیر بستر یا عوامل زمینه ای مهمتری وجود دارد که معمولاً بیان نمی شود. این عوامل زمینه ای با بحث درباره فرهنگ خواندن مدرسه قابل تبیین است.

 فرهنگ مدرسه:

  مجموعه ای از باورها، ارزشها، آداب، سنتها، هنجارها و اقدامات مشترک اعضای یک گروه یا سازمان که نسبتا به صورت یک شکل و پایدار وجود دارد و توسط اعضای تازه وارد به گروه یا سازمان آموخته می شود و از نسلی به نسل دیگر منتقل می گردد، فرهنگ است.(Schein, ۲۰۰۴). فرهنگ مهمترین منبع ایجاد تغییرات در مدرسه است (Sergiovanni, ۱۹۹۶).

 فرهنگ سازمانی دارای سه لایه است. به تعبیر ادگار شاین[۱] (۲۰۰۴) آنچه در سازمان به عنوان فرهنگ قابل مشاهده است، تنها قسمتی از کوه یخی است که روی آب مشاهده می گردد. بخش عظیمی از فرهنگ جزو دو لایه زیرین درون آب هستند. سطحی ترین لایه فرهنگ سازمانی را ما می توانیم مشاهده کنیم. چیزهایی که در اولین بازدید یا اولین تأثیر در سازمان دریافت می کنید. این سطح شامل تمامی نمودهای رفتاری است و از طریق رفتارها، گفتگوها، ارتباط ها، فضاها، ساختارها، فرایندها، رویه ها، آئین نامه ها، بخشنامه ها، گزارش ها، جلسات، گردهمایی ها و نشست ها، سمبل ها، جشنها، تولیدات، محصولات و خدمات، و تمامی نمادهای تعامل، تمرین، تکلیف، و مسئولیت ها قابل مشاهده است. طریقه اجرای اعمال که از طریق محیط می توان به آنها پی برد.

 لایه دوم فرهنگ سازمانی اندکی پایین تر از سطح قرار دارد و به راحتی قابل مشاهده نیست. بلکه زمانی که از افراد درباره چرایی انجام کارها پرسیده شود، قابل درک هستند. این لایه از باورها، ارزشها، هنجارها، معانی مشترک، نگرشها، درک ها و مسائلی تشکیل شده است که زیر بنای رفتارها هستند و نمودهای رفتاری براساس آنها شکل گرفته یا اجرا می گردد.

 پرداختن به پرسشهایی نظیر: چقدر عوامل آموزشگاه باور دارند که مهارت خواندن اساس پیشرفت تحصیلی است؟ ارزش دستیابی به مهارت مؤثر خواندن دانش آموزان نزد معلم و مدیر آموزشگاه از چه جایگاهی برخوردار است؟ باید و نباید های خواندن مدرسه کجاست؟ چرا؟ درست و نادرست رفتارها و فرایندها، امکانات و روشهای تدریس و پشتیبانی از خواندن در مدرسه کدامها هستند؟ سبب می شود که این لایه از فرهنگ مدرسه شناسایی شود.

 لایه سوم فرهنگ سازمانی مربوط به مجموعه های ذهنی، پیش فرضها و مدلهای ذهنی درباره یک مسئله است. مدلهای ذهنی ناشی از باورها، هستی شناسی ها و پارادایم های افراد نسبت به مسئله مورد نظر است. دلیل بودن یک چیز. این لایه در ناخودآگاه افراد سازمان قرار گرفته است و معمولا طرح پرسش درباره آن کاری ناپسند تلقی می شود. رفتارهایی که به صورت ناخودآگاه درباره خواندن انجام می شود ناشی از وجود این لایه است.  

 با توجه به لایه های سه گانه فرهنگ خواندن در آموزشگاه پرسشهایی مانند: نقطه شروع حرکت کجاست؟ چه کسی یا چه کسانی می توانند بیشترین تأثیر را بر فرهنگ خواندن آموزشگاه بگذارند؟ موانع موجود در راه این حرکت کدامند؟ نمودهای عملی لایه های سه گانه فرهنگ خواندن در آموزشگاه کدامند؟ اهمیت می یابد.

 در حقیقت نیروی انسانی مدرسه بیشترین و مؤثرترین نقش را می توانند از خود به نمایش بگذارند. اگر بهترین قوانین و مقررات تدوین شود و بهترین امکانات فراهم گردد، اما مدیران و معلمان ندانند یا نخواهند از آن استفاده نمایند، قوانین به هیچ دردی نخواهد خورد. همچنین، اگر بدترین قوانین نوشته شود اما عوامل اجرایی در آموزشگاه بخواهند مخالف آن به شیوه درست رفتار کنند، مدرسه مسیر درست را طی خواهد نمود.

 حال اگر این سه لایه را درباره خواندن در آموزشگاه مورد توجه قرار گیرد، می توان پی برد که فرهنگ کنونی آموزشگاه تقویت کننده خواندن است یا مانع آن. یافتن پاسخ پرسش هایی مانند نمونه های زیر می تواند تعیین کننده میزان همسویی فرهنگ آموزشگاه با رفتار خواندن باشد:

 -  آیا شناخت واقعی از مهارت خواندن به عنوان رفتاری که باید آموزش داده شود، تقویت شود، تمرین شود، و به استقلال برسد وجود دارد؟

 - ارزش و جایگاه کسب مهارت در خواندن در فرایند آموزش نزد مدیر و معلمان و سایر عوامل آموزشی چقدر است؟

 - فرایندها، تعامل ها، محیط ها، برنامه ها، تمرین ها و محتوای برنامه های آموزشگاه تا چه اندازه فراهم کننده و تأیید کننده بستر و رفتار خواندن است؟

 - نمود عملی خواندن در رفتار، افکار، گفتگوها و محیط کاری مدیر، معلم و سایر عوامل آموزشگاه چه مقدار مشهود است؟

 ممکن است گفته شود «در یک سیستم متمرکز دست و پا گیر نمی شود که برای خواندن کاری کرد. چون بسیاری از برنامه های مؤثر تدریس خواندن از سوی مدیران رده بالا طراحی می گردد و عوامل سطح آموزشگاه اختیار چندانی ندارند.» این نظر تا اندازه ای درست است. اما "تغییر فرهنگ خواندن مدرسه نیازمند ایفای نقش رهبری است نه مدیریت بوروکراتیک." کسی یا کسانی به صورت آگاهانه و هدفمند می توانند فرهنگ خواندن را در آموزشگاه ایجاد و هدایت کنند، به شرطی که فرهنگ کنونی مدرسه و فاصله آن با فرهنگ خواندن را بشناسند، راه های دستیابی و اجرای آن را بدانند و با پشتکار آن را دنبال نمایند. به باور شاین (۲۰۰۴) اگر رهبر نتواند فرهنگ را بشناسد و آن را هدایت نماید، فرهنگ رهبر را هدایت خواهد کرد. وی فرهنگ و رهبر را دوروی یک سکه می داند.

 هنگامی که یک گروه تشکیل می گردد برای دستیابی به اهداف، راه حلهایی توسط رهبر ارائه می شود. اگر این راه حلها موفقیت آمیز باشد، به تدریج باورپذیری و اعتماد به ایده های رهبر در گروه تقویت می گردد. نهادینه کردن رهبری در مدرسه بیشتر یک وظیفه فردی است تا نقش سازمانی. کسی که می خواهد رهبری فرهنگ خواندن آموزشگاه را برعهده گیرد باید فرهنگ کنونی آموزشگاه را بشناسد، فاصله آن را با فرهنگ مطلوب خواندن تعیین کند و برای دستیابی به آن براساس مدلها و پارادایم ها، ارزشها و مدلهای ذهنی خود درباره خواندن راه های عملی را طراحی و با پشتکار اجرا نماید.

 شاید این پرسش مطرح شود که با این همه موانع، فرد در نقش رهبری چطور می تواند امیدوار باشد که جامعه مدرسه راه حل های وی را بپذیرد؟ در پاسخ باید گفت کاری بلند و سخت است اما نشد ندارد. اول باید در نظر داشته باشیم که این کار بزرگ را به قطعات کوچک قابل اجرا و کنترل تقسیم کنیم. بدیهی است که باید راه حلهای عملی کارآمد و اثربخش انتخاب کنیم و با یکی دو نفر از معلمان و دانش آموزان یا مدیر حرف شنو آموزشگاه شروع کنیم. شاید هم لازم باشد که اول با سرایدار شروع کنیم.

 اندک اندک اما پیوسته باید تلاش کنیم به جایی برسیم که عوامل مدرسه تأثیر خواندن بر پیشرفت تحصیلی را درک کنند، دیدگاه مشترکی درباره فرهنگ خواندن آموزشگاه داشته باشند، دلیل اهمیت آن را درک کنند، بدانند که یادگیرنده درگیر در خواندن چه ویژگی هایی دارد، و به طور کامل از منابع، خدمات و برنامه های مرتبط با خواندن پشتیبانی نمایند.

 اگر رهبر به صورت پایدار به چیزی علاقه مند باشد، این علاقه به یک بخش اصلی از فرهنگ آموزشگاه تبدیل خواهد شد. اما اگر رئیس مدرسه دارای علایق متفاوت و به صورت ناپایدار باشد و در برقراری ارتباط با کارکنان شفاف عمل نکند اولویتها و یاتصمیم گیری روشن و شفاف نداشته باشد، افراد برای فهمیدن آنچه در آموزشگاه رخ می دهد، وقت زیادی باید صرف کنند. در این صورت رئیس به صورت ناپایدار جزئی از فرهنگ آموزشگاه خواهد بود Thompson, ۱۹۹۳)).

 برای اینکه مباحث نظری که اشاره شد قابلیت درک بیشتر داشته باشد، با بیان ویژگی های مدارسی که فرهنگ متناسب با خواندن دارند از ابعاد مختلف و در سطوح سه گانه فرهنگی صحبت خواهیم کرد.

 ویژگی های یک فرهنگ حامی خواندن در مدرسه:

 ابعاد مختلف یک مدرسه عبارتند از نیروی انسانی (مدیر، معلمان، مشاور، کتابدار، کادر دفتری، نیروی خدماتی، نیروهای کمکی اجتماع مانند والدین، انجمن ها)، محیط فیزیکی، محیط مجازی، محتوا و محمل های آن، قوانین و آئین نامه ها، فرایندها، ابزارها و تکنولوژیهای آموزشی، تعامل ها، پارادایم ها، راهبردها، رویکردها، و میدان های تجربه. تمامی این ابعاد در سه سطح فرهنگی خواندن قابل بحث است. در زیر تلاش می شود با آوردن مثال هایی این ابعاد در ارتباط با فرهنگ خواندن روشن تر گردد.

 منابع:

Schein, E. H. (۲۰۱۰) Organizational culture and leadership, Jossey-Bass, San Francisco, ۲۰۱۰.

Sergiovanni, T. J. (۱۹۹۶). Leadership for the schoolhouse. San Francisco: Jossey-Bass.

Thompson, Michael G. (۱۹۹۳) Understanding School Culture. Independent school magazine [available online: http://www.nais.org/Magazines-Newsletters/ISMagazine/Pages/Understanding-School-Culture.aspx] (access date: ۱۸/۱۰/۱۳۹۵)

  [۱]  Edgar H. Schein